Gry wobec sztuki #1. Co łączy „Stańczyka” Jana Matejki i Elden Ring?

W jaki sposób melancholia „Stańczyka” Jana Matejki objawia się w Elden Ring (FromSoftware, 2022)?

Wstęp

Przenikanie się mediów, ich symboliki i poetyk jest tematem analiz uczonych od wielu lat. Naukowa dyscyplina zajmująca się tym zagadnieniem głębiej nazywa się badaniami transmedialnymi.

Gry cyfrowe funkcjonowały w bańce stereotypów i uprzedzeń niezwykle długo, dopiero relatywnie niedawno zdołały przebić się do publicznego dyskursu jako poważny podmiot badań oraz element ekspresji artystycznej.

Dziedzictwo całej kultury i sztuki stanowi inspirację dla wielu twórców gier, stwarzając tym samym interesujący dialog pomiędzy deweloperami a odbiorcami.

W tym artykule przedstawię swoją próbę interpretacji tego zjawiska na przykładzie zagadnienia melancholii oraz wizualnych figur Stańczyka (Jan Matejko) i postaci NPC Jerrena z gry Elden Ring (FromSoftware, 2022).

FromSoftware w kontekście kulturowego krajobrazu

Zespół kreatywny z FromSoftware nie ukrywa swoich inspiracji – często nawet wprost się do nich przyznaje. Przykład może stanowić wykorzystanie mitologii H.P. Lovecrafta w procesie twórczym Bloodborne (FromSoftware, 2015) i zastosowanie motywów mitologii skandynawskiej w Demon’s Souls (FromSoftware, 2009).

W przypadku milczenia ze strony studia do pracy wkracza tzw. zbiorowa inteligencja – fani z całego świata. Rozpoznają i opisują oni relacje pomiędzy światem realnym a światami fikcjonalnymi z gier lub całych uniwersów.

Podobieństwo widać nie tylko w przestrzeni stricte narracyjnej, ale również na polach estetyki i obranych nurtów kreatywnych, takich jak wykorzystanie ikon architektury. Najlepiej obrazuje to twierdza Anor Londo z Dark Souls (FromSoftware, 2011), która bezpośrednio wzorowana była na Duomo di Milano (wł. kościół katedralny w Mediolanie).

Interesujących motywów jest znacznie więcej. Pałac Boletarii jest odniesieniem do stylu romańskiego, Zagubione Izalith jest żywą remediacją khmerskiego kompleksu świątyń w Kambodży o nazwie Angkor Wat, a Kryształowa Jaskinia jest kopią meksykańskiej jaskini w Naica.

Hidetaka Miyazaki (projektant franczyz Dark Souls, Bloodborne, Sekiro, Elden Ring) wraz z resztą swojego zespołu czerpali wiele inspiracji z europejskiej kultury Zachodu, szczególnie średniowiecza, w zakresie wizualiów czy uzbrojenia. Jednak jeden z ciekawszych tropów, który wpadł mi w oko (i jak się okazuje po wątku na Reddicie nie tylko mi) prowadzi w stronę polskiego malarza Jana Matejki.

A dokładniej do reprezentacji prawdziwej postaci stworzonej pędzlem tego artysty – Stanisława Gąski, czyli królewskiego błazna Stańczyka.

Oczywiście nie mamy jednoznacznego potwierdzenia ze strony studia ani samego Miyazakiego. Jest to raczej dostrzeżony detal, który pragnąłem zinterpretować i przedstawić Wam go szerzej. Zarówno jeżeli chodzi o konteksty wizualne (pozy, ubiory, oświetlenie) oraz fabularne (wspólne motywy/historie stojące za grafikami).

O Matejce słów kilka

Swoimi obrazami Jan Alojzy Matejko (ur. 1838 – zm. 1893) pragnął poruszyć serca Polaków stłamszonych jarzmem zaborców. Można powiedzieć, że uprawiał malarstwo „ku pokrzepieniu serc”. Taki sam cel miała chociażby literatura sienkiewiczowska.

Celem Matejki było pielęgnowanie dziedzictwa, historii, kultury i tożsamości Rzeczypospolitej. W swoich obrazach inspirował się realnymi wydarzeniami czy folklorem, po czym utrwalał te elementy na płótnie z talentem i właściwym sobie stylem.

Edukację artystyczną rozpoczął w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych już w wieku 13 lat. Po otrzymaniu stypendium przeniósł się do Monachium w celu podjęcia studiów.

Według artykułu Tomasza Borejzy pt. Stańczyk. Jego pracą było mówienie dotkliwej prawdy malarstwo Matejki posiadało dwie warstwy – tę ogólną, reprezentacyjną, oraz tę ukrytą w szczegółach. Malarz przywiązywał ogromną wagę do prawdy historycznej, poznawał szczegóły stroju czy broni, analizował teksty źródłowe.

Dzięki temu jego obrazy są czymś w rodzaju historiografii pełnej odniesień do ważnych wydarzeń. Czytanie obrazów Matejki pozwala poznać pogląd tego autora na daną sytuację dziejową.

Kim jest Stańczyk?

Stańczyk (ur. 1480 – zm. ok. 1560) najpewniej nazywał się Stanisław (stąd przezwisko) Gąska. Był nadwornym błaznem na dworach czterech Jagiellonów – Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.

Jego rola sprowadzała się do zabawiania dworzan i króla oraz komentowanie aktualnych wydarzeń politycznych w prześmiewczy, a nawet krytyczny sposób.

Nie stronił od kąśliwych uwag co do kierunku, w jakim Zygmunt Stary prowadził swoje sprawy zagraniczne. Krytykował przyjęcie hołdu pruskiego (1525) złożonego przez Albrechta Hohenzollerna, sugerował za to bezpośrednie włączenie Prus do Korony.

Przykładem malarstwa historycznego w wykonaniu Matejki jest „Hołd pruski” namalowany na przestrzeni trzech lat (1879 – 1882). W prawej części obrazu widać Stańczyka siedzącego w swojej charakterystycznej czapce, wspartego o berło. Jego poza sugeruje głęboki namysł i zdystansowanie wobec uroczystości.

Krytykował również utratę  Smoleńska w 1514 roku (kiedy Moskale napadli na to miasto). Według niego wojska polsko-litewskie mogły zmasowanym atakiem odbić Smoleńsk.  Jednak Zygmunt Stary obawiał się otwartej wojny z Moskwą i zwlekał z otwartym zaangażowaniem się w konflikt.

O ile w „Hołdzie pruskim” Stańczyk jest jednym z wielu uczestników wydarzenia, tak w kolejnym obrazie Matejko uczynił z niego głównego bohatera.

Płotno z 1862 roku przedstawia błazna na balu u królowej Bony. Wymknął się z sali, gdzie toczy się zabawa, siedzi pogrążony w smutku. Powodem jego zasępienia  jest opisywana wyżej sytuacja Smoleńska.

Nie zachowała się żadna historyczna ikonografia przedstawiająca prawdziwy wizerunek Stanisława Gąski. Matejko wykorzystał tę sposobność do nadania bohaterowi obrazu swoich rysów twarzy.

Kim jest Jerren?

Jerren jest kasztelanem i heroldem na zamku Redmane w krainie Caelid w grze Elden Ring. Jerren zajmuje się organizacją i moderowaniem Festiwalu Radahna, podczas którego najlepsi wojownicy próbują pokonać dawnego władcę tych ziem – Generała Radahna.

Generał walczył z innymi półbogami o uzyskanie pełnej władzy na Ziemiach Pomiędzy, został jednak pokonany przez półboginię Malenię. Wykorzystała ona w walce klątwę Szkarłatnej Zgnilizny, co poskutkowało otruciem Generała Radahna oraz całego Caelid. Od czasu bitwy lokacja ta jest niegościnnym toksycznym bagnem.

Powyższy obraz jest wyświetlany podczas ładowania plików gry. Przedstawia kasztelana Jerrena siedzącego przed drzwiami windy, która prowadzi na miejsce walki z Radahnem.

Generał cały czas odczuwa skutki klątwy, cierpi fizycznie i psychicznie. Tylko śmierć w walce uśmierzy jego ból. Zwycięzcą festiwalu będzie śmiałek, który ostatecznie pokona Generała Radahna – w domyśle jest to awatar gracza.

Postaci Stańczyka i Jerrena wydają się posiadać sporo cech wspólnych – pierwszą z nich jest uczucie smutku emanujące z obu grafik.

Melancholia

Pierwsze co rzuca się w oczy, to właśnie ogólnie pojęta melancholia. W ramach analizy tego zjawiska oraz jego roli w kulturze wykorzystałem książkę Wojciecha Bałusa pt. Mundus Melancholicus – melancholiczny świat w zwierciadle sztuki. Wyczytać można, że Hipokrates uznawał ten stan emocjonalny za niebezpieczną chorobę psychiczną, a ludzie renesansu utożsamiali melancholię z nieszczęśnikami urodzonymi pod znakiem Saturna.

W epoce nowożytnej rozbito ten motyw na wiele pomniejszych, które z radością zagarnęli literaci romantyzmu – Weltschmerz (ból istnienia) widoczny jest chociażby u młodego Kordiana (Kordian, Juliusz Słowacki) czy Wertera (Cierpienia Młodego Wertera, Johann Wolfgang von Goethe).

Niekontrolowana melancholia w niekorzystnych warunkach może przerodzić się w depresję – tzw. Efekt Wertera polega na naśladownictwie autodestrukcyjnych zachowań. Termin ten został zaproponowany przez socjologa Davida Philipsa w latach siedemdziesiątych XX w.

W społeczności dotkniętej samobójczą stratą prawdopodobne jest powtórzenie tego zachowania – przykładowo po samobójstwie Marylin Monroe w krótkim czasie życie odebrały sobie ponad trzy setki ludzi.

Strony: 1 2